ضربه مغزی یک عارضه نا توان کننده است که ممکن است برای افراد مختلفی رخ دهد. این عارضه ممکن است به دلایل متعددی رخ دهد. با توجه به شدت آسیب و محل آن ممکن است عوارض بسیار متفاوتی نیز داشته باشد. مداخلات توانبخشی از جمله کاردرمانی و فیزیوتراپی در ضربه مغزی از مداخلات ضروری و بسیار کارآمد در این عارضه می باشند.
ضربه مغزی چیست؟
ضربه مغزی عبارت است از اسیب فیزیکی به بافت مغز که به صورت موقتی ویا پایدار منجر به نقص عملکرد مغزی، تلفات و ناتوانی می شود. شیوع این عارضه با توجه با افزایش استفاده از وسایل نقلیه موتوری در کشور های با درامد های پایین ومتوسط روبه افزایش است. تصادفات جاده ای به عنوان اصلی ترین عامل ضربه مغزی در ایران با میزان شیوع سالانه 144 از هر 100000 مورد گزارش شده است. به گزارش سازمان جهانی بهداشت، در سال 2020 تصادف های ترافیکی سومین عامل اصلی ناتوانی و اسیب در دنیا خواهد شد.
دلیل اصلی ناتوانی، در ابتدا عواقب عصبی _ روانپزشکی و پس از ان اختلالات عصبی فیزیکی (مثل اتاکسی و بی اختیاری) می باشد. عواقب عصبی _ روانپزشکی شامل مشکلات عاطفی، رفتاری، فیزیکی، روانی اجتماعی و شناختی هست. 65 درصد از افراد ضربه مغزی متوسط تا شدید، نقص های شناختی طولانی مدتی را تجربه می کنند که شامل اختلال در حافظه، سرعت پردازش اطلاعات و عملکرد اجرایی است.
ضربه مغزی چگونه اتفاق می افتد؟
آسیب دیدگی سر یا ضربه مغزی هنگامی اتفاق می افتد که یک نیروی خارجی به مغز آسیب وارد کند. این عارضه شایع ترین نوع آسیب دیدگی مغز است. مغز دارای بافتی نرم است که درون جمجمه قرار گرفته است. برای محافظت از مغز و جلوگیری از ضربه به آن یک پرده به نام پرده مننژ, سر را پوشانیده است. پرده مننژ خود از 3 لایه تشکیل شده است , با نام های; سخت شامه, عنکبوتیه, نرم شامه.
فضای بین عنکبوتیه و نرم شامه توسط مایعی پر شده است که این مایع از عروق مغزی درون حفرات و بطن های مغز تراوش می شوند; در نتیجه مغز درون این مایع با نام مایع مغزی نخاعی شناور است و این مسئله سبب جلوگیری از آسیب مغزی در صدمات سر می گردد.
شایع ترین علت مرگ و میر در تصادفات ضربات سر می باشد و بهترین روش برای مقابله با ضربات مغز, پیشگیری از آن است.
ضربه مغزی آسیب به بافت مغزی است که توسط نیروی مکانیکی خارجی ایجاد شده و منجر به از دست دادن هشیاری و فراموشی پس از ضربه و… می شود .
هرساله بیش از 50000 آمریکایی در نتیجه این عارضه جان خود را از دست داده و 80000 نفر متحمل ناتوانی شدید نورولوژیکی می شوند.
هرینه سالانه برای این مشکل در آمریکا 48.3 میلیارد دلار تخمین زده می شود که حدود 31.7 میلیارد دلار از این مبلغ به مرحله پس از حاد اختصاص داده می شود .چون بیماران ضربه مغزی متوسط تا شدید , اغلب به خدمات توانبخشی مادام العمر نیازمندند.
عوامل اصلی ضربه مغزی در سنین مختلف
هرگونه آسیب دیدگی در سر متفاوت است و هر فرد با صدمه به سر با فرد دیگر متفاوت خواهد بود.
در نتیجه هر شخص و هر ضربه مغزی شرایط متفاوتی دارد .
1 . آسیب های مغزی تروماتیک
ضربه مغزی با سن و جنسیت در ارتباط است. عامل اصلی ضربه مغزی در سنین مختلف متفاوت می باشد.
- در کودکان کوچک تر از 5 سال افتادن، جراحت وسیله نقلیه و خشونت بزرگ ترها در رده بندی اول آسیب شناسی قرار می گیرد .
- در کودکان 5 تا 15 ساله عامل ضربه مغزی با دوچرخه سواری , تخته اسکیت , اسب سواری، پیاده روی و فعالیت های ورزشی در ارتباط است.
- عامل ضربه مغزی در سنین 15 تا 40 سال شامل خودروهای پرسرعت و موتورسیکلت است.
- پس از 40 سالگی شیوع این عارضه به علت آسیب های ناشی از تصادفات است, به ویژه در شهرهای پایتخت , مردان جوان و میانسال نسبت به زنان هم سنشان 4 برابر بیشتر در معرض آسیب اند. که این نسبت در سنین بالای 65 سال به 1.4 الی 2 برابر می رسد.
- در سنین بالای 80 سال شیوع آسیب در زنان غلبه می کند .(2 تا 3 برابر )
- علت ضربه مغزی در افراد مسن تر اغلب یا به افتادن و یا حوادث ناگوار بر می گردد.
- آسیب های مغزی غیرتروماتیک
آسیب های مغزی غیرتروماتیک شامل مسمومیت ناشی از مصرف بیش از حد دارو , استفاده مزمن مواد مخدر , مسمومیت با کربن مونو اکسید , آلودگی های محیطی , کمبود اکسیژن ناشی از ایست قلبی تنفسی یا غرق شدن , آبسه مغزی , مننژیت , آنسفالیت ناشی از باکتری یا ویروس , بیماری ایدز , انگل , مشکلات تغذیه ای , اختلالات ژنتیکی و مادرزادی , صرع مزمن و… می باشد.
ضربه مغزی و اثرات آن
- مشکل در تعادل, حفاظت از خود, پایین آمدن از تخت خواب, استفاده از توالت, حمام کردن و لباس پوشیدن
- کاهش قدرت عضلانی, آسیب در حرکات ریز و درشت، کم شدن تحمل در اندام ها , آسیب در حس عمقی, عدم هماهنگی, عدم تعادل در نشستن و ایستادن, مشکل در حفظ تنه, حفظ راستای پوسچرال مناسب و جلوگیری از دفورمیتی (بدشکلی ها) ی پوسچرال، انحرافات لگنی, کاهش دامنه حرکتی
- مشکل در بلع و جویدن
- مشکلات شناختی از دیگر عوارض ثانویه به ضربه مغزی می باشد. بیشتر این بیماران درجاتی از مشکل در پردازش اطلاعات خارجی محیطی را تجربه می کنند .ناتوانی در شروع و پایان دادن فعالیت ها
- مشکلات بینایی؛ اختلال در هر کدام از واحدهای بینایی می تواند به طور عمیقی عملکرد زندگی روزانه را تحت تاثیر قرار دهد. افراد در تعاملات بین فردی و اجتماعی خود به طورغیر مستقیم به بینایی وابسته اند, در نتیجه مشکلات بینایی ناشی از ضربه مغزی می تواند تمام فعالیت های روزمره بیمار را تحت تاثیر قرار دهد.
- اختلال در خواندن, اختلال نوشتن و اختلال محاسبه
- مشکلات روانی – اجتماعی، این مشکل، بیماران را از بازسازی کیفیت رضایت مند زندگی باز می دارد.
- زندگی مستقل بیماران تحت تاثیر قرار می گیرد؛ به دنبال عوارض جسمی, شناختی و روانی-اجتماعی. ناتوانی در مستقل زندگی کردن در اجتماع, احساس وابستگی و کاهش کنترل شخص را تقویت می کند.
- بیماران ضربه مغزی به دنبال از دست دادن نقش ها برای کسب نقش تلاش می کنند و احساس میکنند نمی توانند روابطشان را بازسازی کنند , ضربه مغزی به ویژه اگر در سنین 18 تا 30 سالگی رخ دهد انتقال رشدی از جوانی به بزرگ سالی را قطع می کند وبیماران احساس نقصان و ناتوانی در کسب شرایط بزرگ سالی پس از ضایعه می کنند.
توانبخشی ضربه مغزی
توانبخشی ضربه مغزی به دنبال بهبود در وضعیت حسی , جسمی , درکی و شناختی است. اگر شمادچار ضربه مغزی شده اید، توانبخشی می تواند نقش مهمی در بهبود شما ایفا کند. برای بهبود بیشتر علائم ناشی از ضربه مغزی مهم است که توانبخشی ضربه مغزی را در اسرع وقت شروع کنیم. هدف از تمام اقدامات توانبخشی ضربه مغزی کمک به شما برای بهبود سریع تر عوارض ناشی از ضربه مغزی و کسب حداکثر استقلال و احساس تندرستی و اعتماد به نفس و بهبود کیفیت زندگی شما می باشد.
توانبخشی می تواند به شما در بهبود عملکردتان در منزل و جامعه, درمان مشکلات حافظه بینایی, حمام رفتن, بهبود مشکلات مربوط به روابط جنسی, آموزش خانواده و مراقبین با تکنیک های وضعیت دهی صحیح و نحوه جا به جایی بیمار ضربه مغزی و… کمک کند. کاردرمانی می تواند به بهبود وضعیت تعادل بدن بیمار, کاهش مشکلات شناختی, افزایش توانایی فرد در نشستن, ایستادن, حرکت در تخت و غلتیدن, کاهش گرفتگی و درد و اسپاسم های عضلانی, کاهش خطر زمین خوردن, افزایش سطح انرژی, افزایش استقلال فرد و کیفیت زندگی بیماران کمک کند.
از دیگر اهداف کاردرمانی می توان به بررسی عملکرد در محیط شخصی و برآورده کردن نیازهای فرد در زمینه ی تجهیزات توانبخشی اشاره کرد. توانبخشی ضربه مغزی با هدف بازگرداندن شما به زندگی عادی و روزمره انجام می شود. همچنین در کاردرمانی ضربه مغزی در راستای کمک به بیمار در حل مسئله, آموزش و کمک به بیمار در مدیریت احساسات, مدیریت فشارهای واردشده به فرد با تغییر موقعیت تخت خواب و صندلی او و درمان های دستی شامل اسپلینت و ورزش درمانی اشاره کرد.
مداخلات کاردرمانی
- تمریناتی برای ایجاد استقامت و کاهش خستگی
- تمرینات تقویتی برای افزایش قدرت عضلات
- تکنیک های کششی برای کمک به طویل تر کردن عضلات سفت و کاهش سفتی و بهبود تحرک شما
- آموزش روش های جدید دستیابی به عملکرد مثلا : استفاده از دست غیر غالب , استفاده از اشیا برای کمک به کارهای روزمره , تفکیک کارهای پیچیده
- تمرین تکراری برای به کار انداختن عضلات و بهبود عملکرد
- تمریناتی برای بهبود وضعیت و راحتی در هنگام دراز کشیدن , نشستن و ایستادن
- آموزش نقل و انتقالات ( ورود و خارج شدن از ویلچیر , تخت خواب , ماشین , دوش یا حمام و توالت)
فیزیوتراپی چه نقشی ایفا می کند؟
فیزیوتراپی عصبی، فرایندی پیوسته از ارزیابی، درمان و مدیریت بیماری است. هدف فیزیوتراپی در ضربه مغزی، بالا بردن کیفیت زندگی بیمار و بستگان و مراقبان او می باشد. برای این امر، بیمار و همراهانش باید برای رسیدن به بالاترین سطح عملکرد جسمی، روانی، اجتماعی و شناختی آموزش ببینند. اولین مرحله مداخلات فیزیوتراپی در ضربه مغزی، تلاش برای رسیدن بیمار به سطح ترخیص از بیمارستان است. در طی این روند نتایج مداخلات و میزان نزدیکی به هدف مرتب بررسی می شوند. سپس درصورت دست یابی به حد ترخیص، اهداف متناسب با برنامه های مراقبتی فرد در خانه تغییر می کنند.
مداخلات فیزیوتراپی
مداخلات فیزیوتراپی در ضربه مغزی را می توان به سه دسته کلی تقسیم کرد:
- مداخلات ترمیمی. که بر روی بازیابی مجدد بافت آسیب دیده و فعال سازی حرکات فرد، پیش از بیماری، تمرکز می کند.
- مداخلات جبرانی. بر تقویت عملکرد بهینه با استفاده از مهارت های باقی مانده برای جبران آسیب ها متمرکز است. یعنی استفاده از بخش های سالم برای انجام مراقبت های شخصی
- مداخلات پیشگیرانه. با تمرکز بر کاهش دامنه نفوذ اختلال و ارتقا سلامت عمومی فرد. به عنوان مثال، فیزیوتراپی تنفسی باعث تقویت عملکرد قفسه سینه می شود. بنابراین از پسرفت آن جلوگیری می کند.