سکته مغزی
سکته مغزی یکی از مهم ترین عوامل معلولیت و ناتوانی در کل دنیا می باشد. این بیماری یکی از کشنده ترین بیماری های انسان نیز می باشد. سکته ممکن است به دلایل متفاوتی اتفاق بیافتد. چیزی که حائز اهمیت است این موضوع است که حتی اگر فرد از سکته جان سالم بدر ببرد، ممکن است دچار عوارض ناتوان کننده بسیاری شود. این عوارض نیازمند مداخلات پزشکی، فیزیوتراپی و کاردرمانی در سکته مغزی می باشند.
سکته مغزی چیست؟
این بیماری یکی از بیماری‌های موثر سلامتی در سراسر جهان و یکی از علل اصلی ناتوانی‌های طولانی مدت است . براساس تعریف سازمان بهداشت جهانی سکته مغزی نقص در عملکرد مغزی است که بیشتر از 24 ساعت به طول بیانجامد و یا منجر به مرگ فرد شود. میزان شیوع سکته مغزی در ایران 372 نفر و در کشورهای توسعه‌یافته حدود100-300 نفر در هر100 هزار نفر است. از لحاظ جنسیتی مردان، بیشتر از زنان درگیر بیماری سکته مغزی شده و گروه مستعد برای ابتلا بیشتر افراد مسن می باشد و اغلب در افراد بالای 75 سال دیده می شود.
سکته مغزی به توقف جریان خون ورودی به مغز در اثر انسداد عروق تغذیه کننده مغزی و یا پارگی آن ها گفته می شود. این بیماری شایع ترین بیماری مربوط به سیستم عصبی بوده و همچنین اوّلین عامل ظهور ناتوانی های بلند مدّت در افراد می باشد.
انواع
این بیماری به دو دسته عمده تقسیم می شود:
- سکته مغزی ایسکِمیک: در این نوع از بیماری، جریان خون موجود در سرخرگ های تغذیه کننده مغز (و گاهی سیاهرگ های آن) در اثر گیر کردن لخته های خونی و یا مواد چربی انباشته شده بر روی دیواره عروق متوقف شده و بافت مغزی مربوطه آسیب می بیند. حدود 87% از همه انواع سکته از نوع ایسکمیک می باشند.
- سکته مغزی هِموراژیک:این حالت از سکته زمانی رخ می دهد که رگ های لابه لای بافت های مغزی که وظیفه اکسیژن رسانی و تغذیه به سلول های بخش های مختلف مغز را به عهده دارند پاره شده و نمی توانند وظیفه خود را به خوبی انجام دهند. حدود 13% از سکته ها به این شکل روی می دهند.
علل وقوع سکته مغزی
از جمله علل وقوع و یا افزایش احتمال ابتلای یک فرد، عبارتند از:
- فشار خون بالا: فشار خون 90/140 و یا بالاتر سبب افزایش نیروی وارده بر دیواره عروق شده و احتمال پارگی مویرگ های ریز مغزی را افزایش می دهد.
- مشکلات قلبی:مشکلات قلبی دوّمین عامل عمده وقوع سکته مغزی به شمار می رود؛ به نحوی که بسیاری از فوت های پس از ابتلا به سکته مغزی به علّت مشکلات قلبی می باشد.
- مصرف سیگار: استعمال سیگار و سایر موادّ مخدر سبب سخت شدن دیواره عروق خونی و افزایش احتمال تشکیل لخته های خونی می شود.
- دیابت
- تعداد بالای گلبول های قرمز خون: این مورد سبب افزایش احتمال تشکیل لخته های خونی شده (به علّت افزایش غلظت خون) و احتمال بروز نوع ایسکمیک این بیماری را افزایش می بخشد.
- کلسترول بالای خون:رسوبات چربی و کلسترول بر دیواره عروق مغزی و یا شریان های منتهی به مغز سبب سخت و غیرقابل انعطاف شدن آن ها گشته و جریان خون ورودی به مغز را کم می کند. اگر این رسوبات از دیواره عروق کنده شده و در خون به سمت مغز حرکت کنند می توانند با گیر کردن در هر یک از عروق باریک مغزی سبب بروز سکته مغزی ایسکمیک گردند.
- عدم ورزش: در طولانی مدّت سبب افزایش احتمال وقوع سکته و یا نارسایی های قلبی می گردد.
- چاقی: موجب رسوب چربی و کلسترول بر دیواره عروق می گردد.
- تپش قلب نامنظم: مشکلات قلبی از جمله تپش قلب با ریتم نامنظم (فیبریلاسیون بطنی) از جمله عوامل قابل کنترلی هستند که در صورت عدم درمان می توانند زمینه ساز این عارضه گردند.
- افزایش سن: از حدود سنّ 55 سالگی به بعد و با گذشتِ هر دهه از عمر فرد، احتمال ابتلای فردبه سکته مغزی دو برابر می گردد.
- جنسیّت: مردان بیش تر در معرض ابتلا هستند.
علائم و نشانه ها
در صورت وقوع سکته مغزی، اغلب علائمی در شخص پدیدار می شوند که با مشاهده آن ها باید سریعاً با بخش اورژانس تماس گرفت. این علائم عبارتند از:
- ضعف، احساس گزگز و یا فلجی اندام های یک سمت بدن
- اختلال در تکلّم
- اختلال در راه رفتن
- دشواری در حفظ تعادل
- بی حسّی و یا سنگین شدن یک طرفه صورت
پس از ابتلا به سکته مغزی، شخص بایستی سریعاً به اورژانس بیمارستان رجوع کرده تا پس از پذیرش در بخش مراقبت های ویژه بستری شده و اقدامات اوّلیه لازم برای پایدار کردن علائم حیاتی فرد و رفع علّت وقوع سکته انجام گیرد. این اقدامات می توانند شامل استفاده از داروهای ضدّ انعقاد خون و آسپرین برای رقیق سازی و از بین بردن هر گونه لخته در خون بوده و یا در صورت ابتلای فرد به سکته هموراژیک، شامل جراحی های کاهش دهنده فشار مغزی به وسیله برداشتن لخته خونی تشکیل شده در جمجمه، کاهش آب اطراف بافت های مغزی و تجویز داروهای کاهش دهنده التهاب مغز می باشد. فرد ممکن است حدود یک تا چند هفته را در بخش مراقبت های ویژه بگذراند اما فرآیند توانبخشی او از روز دوّم آغاز می گردد.
فرآیند توانبخشی
فرآیند توانبخشی افراد مبتلا به سکته مغزی توسط یک تیم شامل فیزیوتراپیست، کاردرمانگر، گفتاردرمانگر و پزشک متخصص اعصاب کلید می خورد. در مدّتی که بیمار در بخش مراقبت های ویژه بستری می باشد، فیزیوتراپیست با حرکت دادن اندام های بدن، اجرای ماساژهای مخصوص و بانداژ آن ها از تورّم موجود در این اندام ها کاسته و با حفظ دامنه حرکتی مفاصل اندام های فوقانی و تحتانی از سفتی و خشکی آن ها جلوگیری می کند. در همین حین، کاردرمانگر به وضعیت دهی مناسب بیمار در تخت بستری پرداخته تا ضمن تسهیل الگوهای حرکتی وی، از مشکلاتی مانند کوتاه شدن عضلات و زخم بستر نیز جلوگیری شود.
حدود یک تا دو هفته بعد و پس از ترخیص بیمار از بخش بستری توسط پزشک، ادامه فرآیند توانبخشی فرد در مراکز توانبخشی روزانه پیگیری می شود. گفتاردرمانگر به تمرین و رفع مشکلات بیمار در زمینه های بلع، صداسازی و تکلّم می پردازد. در بخش فیزیوتراپی به ارائه تمرینات تقویتی برای افزایش قدرت، تحمل و انعطاف عضلانی بیماران سکته مغزی پرداخته شده و تلاش می گردد تا از کاهش دامنه حرکتی مفاصل این افراد جلوگیری گردد.
کاردرمانگران نیز با تجویز اسپلینت اقدام به جلوگیری از کوتاهی های عضلانی که اغلب پس از سکته مغزی رخ می دهند می پردازند. این درمانگران با استفاده از تکنیک های درمانی به تمرین فعالیت های روزمره زندگی پرداخته و به اصلاح الگوی راه رفتن فرد و تسهیل حرکات گوناگون افراد مبتلا به سکته مغزی می پردازند و یا در صورت لازم، وسایلی کمکی و انطباقی را در محیط زندگی بیماران سکته مغزی تجویز و تعبیه کرده تا به بیماران در راستای رسیدن حداکثر استقلال ممکن در انجام کارهای روزمره خود کمک کنند.
توانبخشی و کاردرمانی پس از سکته مغزی
توانبخشی وکاردرمانی سکته ی مغزی بلافاصله بعد از تشخیص و کنترل شدن مشکلات تهدید کننده زندگی آغاز می شود. مدت زمان حضور در بخش حاد مقتضی است که به اندازه لازم برای انجام تست های تشخیص پزشکی، شروع درمان های پزشکی مناسب و تصمیم گیری های پزشکی و توانبخشی می باشد. توانبخشی بعد از سکته مغزی خاصیت نوروپلاستیسیتی سیستم عصبی بعد از اسیب را درجهت صحیح هدایت می کند. در زمان های اولیه بعداز آسیب ( به ویژه شش ماه اول ) نوروپلاستیسیتی بیشتر است ولذا درمان توانبخشی سکته مغزی باید در اسرع وقت اغاز شود.
هدف از مداخلات کاردرمانی در سکته مغزی
هدف از کاردرمانی بیماران سکته مغزی بهبود عملکرد و یا جلوگیری از افت آن همچنین رساندن بیمار به حداکثر استقلال ممکن از لحاظ جسمانی، روانی ، اجتماعی و مالی می باشد. توانبخشی و نه تنها در راستای بهبودجسم و روان بیمار فعالیت می کند بلکه در راستای بازگرداندن بیمار به جامعه تلاش می کند از این رو به عنوان واسطه ای بین بیمارستان و جامعه عمل می کند.
نقش کاردرمانی در بیماران سکته ی مغزی
- آموزش وضعيت صحيح ايستادن و راه رفتن
تنظیم یک برنامه منظم جهت افزایش هماهنگی و تعادل
تاکید بر ایجاد حرکات ارادی و افزایش سرعت عمل همراه با حداکثر دقت - تنظيم يك برنامه براي كنترل اسپاستيسيتي و سفتی عضلانی بیماران سکته مغزی
استفاده از برنامه هاي عملكردي براي بكارگيري مفاصلی که دامنه حرکتی آنها محدود شده است.
ویزیت بیمار در منزل و ارائه تمرين براي كارايي هرچه بيشتر و سریع تر
بازگرداندن دامنه حرکتی و قدرت عضلانی از دست رفته
بازگرداندن توانایی های از دست رفته و آموزش و واستقلال در فعالیت های روزمره ی زندگی مانند توانایی راه رفتن ،شانه کردن موها، استفاده از قاشق و چنگال و غذا خوردن، استفاده از فنجان،آموزش نحوه حمام کردن با کاردرمانی سکته مغزی - بازگرداندن حس و حرکات دست و پا ( اندام فوقانی و اندام تحتانی) مبتلا
مداخلات فیزیوتراپی در سکته مغزی
- وضعیت دهی: هدف از انجام وضعیت دهی، کاهش آسیب های پوستی، درد و تورم اندام های بیمار می باشد. همچنین به سبب حفظ طول بافت و کاهش ناراحتی بیمار و رسیدن به بیشترین کارایی اندام می شود. اهمیت دیگر وضعیت دهی در کاهش احتمال بروز عوارض تنفسی مثل آسپیراسیون است.
- تمرینات حرکتی زودهنگام: بی تحرکی بعد از سکته مغزی می تواند همراه با عوارضی مثل گرفتگی عروق همراه باشد. نقش فیزیوتراپی در سکته مغزی، کاهش فاصله زمانی از بروز سکته تا اولین باری است که فرد از تخت خارج می شود. انجام تمرینات حرکتی زودهنگام در کنار مراقب های معمول نقش موثری در بهبود راه رفتن بیماران سکته مغزی دارد.
- تمرینات تعادلی: مشکلات تعادلی به دلیل کاهش کنترل روی حرکات اندام و تنه و احساس متفاوت فرد به بدنش رخ می دهند. عدم تعادل باعث کاهش اعتماد به نفس، ترس از افتادن و افزایش خطر سقوط بیماران می شود. تمرینات ورزشی تنه سبب افزایش تعادل فرد در حالت نشسته می شود. در حالی که آموزش تمرینات خاص تعادلی، تقویت تعادل در هر دو حالت نشسته و ایستاده را در پی دارد.
- آینه درمانی: آینه درمانی این توهم را به وجود می آورد که اندام آسیب دیده بعد از سکته مغزی، حرکت می کند. به وسیله این تحریک مغزی، به مرور حرکت حقیقی اندام منفعل تحت تاثیر قرار می گیرد. و به این ترتیب فرد برای انجام فعالیت های روزمره خود توانمند می شود.
- اورتزها: معمولا کاربرد اورتزها برای فیزیوتراپی در سکته مغزی دو حالت را دربر می گیرد. یا به منظور تغییر حالت اندام، و یا برای حمایت و تثبیت عضلات از آن ها استفاده می کنند. از از مزایای استفاده از اورتزها می توان به کاهش درد، اصلاح ناهنجاری، تعدیل وزن محوری و … اشاره کرد.
