کودکان بیش فعال موضوعی است که ممکن است به مراتب آن را شنیده باشید. کودکان زیادی در سرتاسر دنیا مبتلا به اختلال بیش فعالی و نقص توجه هستند. این کودکان در زندگی روزمره خود دچار مشکل می شوند. آنها ممکن است به دلیل عواض ناشی از این اختلال در بازی، تحصیل، روابط اجتماعی و… دچار مشکلاتی شوند. والدین این کودکان بیش فعال نیز تحت تاثیر این اختلال خواهند بود. بنابراین افراد زیادی به دنبال شناخت این بیماری و راه های درمان آن هستند. در ادامه بیشتر در مورد این اختلال خواهیم خواند.
بیش فعالی و نقص توجه چیست؟
بیش فعالی اختلال شایعی است که 8 تا 10 درصد کودکان را مبتلا می کند. این اختلال در پسران بیش تر از دختران مشاهده می شود. علت اصلی این اختلاف آمار هنوز مشخص نشده است. در این اختلال کوچک شدن لوب های مغزی از جمله لوب فرونتال مشاهده شده است.
معمولا ویژگی های اولیه بیش فعالی در کودکان برای اولین بار در سنین قبل از مدرسه خود را نشان می دهد. اما گفته می شود که در 42 درصد موارد بعد از 8 سالگی قابل تشخیص است. عوارض ناشی از بیش فعالی تا حدودی با دارو درمانی کنترل شده اما در کنار آن مداخلات کاردرمانی در بیش فعالی نیاز خواهد بود.
نشانه های کودکان بیش فعال و بی توجه
معیار A :
نشانه های بی توجهی در کودکان:
نکته: دقت شود که وجود 6 مورد از موارد زیر برای تشخیص درکودکان و 5 مورد برای بزرگسالان لازم است:
- کودکان دارای اختلال کمبود توجه، به جزئیات توجه نمی کند.
- نمی توان توجه این کودکان را در تکالیف و بازی حفظ کرد.
- به نظر می رسد این کودکان گوش نمی کنند وتکالیف، کارها و دستورالعمل ها را دنبال نکرده و در سازمان دادن به تکالیف و فعالیت ها مشکل دارند. مثل: نداشتن مدیریت زمان و عمل نکردن به وعده ها.
- از پرداختن به تکالیف ذهنی مداوم اجتناب می کنند. مثلا: پرکردن فرم، آماده کردن گزارش و…
- اغلب لوازم لازم برای تکالیف و فعالیت ها را گم می کنند و در انجام فعالیت های روزمره فراموش کار هستند.
نشانه های بیش فعالی در کودکان بیش فعال:
نکته: دقت شود که وجود 6 مورد از موارد زیر برای تشخیص درکودکان و 5 مورد برای بزرگسالان لازم است:
- کودک دست و پای بی قرار دارد و دائم وول می خورد. در شرایط انتظار نمی تواند یکجا بماند.
- در اغلب موقعیت ها می دوند و ورجه ووروجه می کنند.
- نمی توانند ساکت بازی کنند و اغلب در حال جنب و جوش هستند. مثل اینکه یک موتور آنها را حرکت می دهد.
- پر حرف هستند و قبل از کامل شدن سوال شخص مقابل، جواب می دهند (به عبارتی کودکان بیش فعال در گفت و گو منتظر نوبت نمی مانند.).
- مزاحم دیگران می شوند و لوازم آن ها را برمی دارند. وسط بازی و گفتگوی دیگران می پرند.
سایر ملاک ها و معیارهای تشخیصی:
ملاک :B تشخیص در این کودکان زیر 12 سال صورت می گیرد.
ملاک :C حداقل موارد گفته شده در دو یا چند موقعیت مختلف مشاهده شود.
ملاک D : مجموع نشانگان منجر به مختل شدن کارکرد و عملکرد شده باشد.
دسته بندی اختلال بیش فعالی نقص توجه
الگوها و دسته بندی های متعددی برای دسته بندی اختلال بیش فعالی در کودکان وجود دارد که شامل موارد زیر می شود.
- نوع کلاسیکclassic ADD
- نوع حواس پرتinattentive
- نوع کله شق یا بیش متمرکزover focused
- نوع تکانشیtemporal lobe
- نوع لیمبیکlimbic
- نوع انفجاریring of fire
نوع کلاسیک classic ADD
در این نوع از اختلال، کودکان بیش فعال دارای ویژگی های زیر هستند:
- به آسانی حواسشان پرت می شود.
- ناپایداری توجه داشته و نمی توانند به اندازه کافی روی کاری که انجام می دهند، تمرکز کنند.
- هنگامی که دیگران صحبت می کنند، به سختی می توانند سکوت کنند.
- نمی توانند کاری که انجام می دهند را به اتمام برسانند.
- انجام تکالیف را تا لحظه آخر به تعویق می اندازند.
- نامرتب، نامنظم و وقت نشناس هستند.
- لوازم خود را گم می کنند.
- توجه نکردن به جزئیات از ویژگی های این گروه از کودکان بیش فعال می باشد.
- فراموش کارند و اشتباهات بی مورد می کنند.
- بی قرار و نا آرام هستند و یک جا بند نمی شوند. به این صورت که پر تحرک هستند و عضوی از بدن آنها دائما در حال حرکت است.
- شلوغ و پر سرو صدا بوده و انرژی زیادی دارند، مثل ماشین کار می کنند و خستگی ناپذیرند.
- پر حرف بوده و تند صحبت می کنند و اصلا شنونده ی خوبی نیستند.
- رفتار و تفکر تکانه ای دارند و بی اختیار عمل می کنند.
- صحبت یا بازی دیگران را قطع می کنند و نمی توانند منتظر نوبت باشند.
نوع حواس پرت یا inattentive
دسته ای از کودکان بیش فعال که در این گروه جای گرفته اند، دارای ویژگی های زیر می باشند:
- به آسانی حواسشان پرت می شود و بسیار مشکل است که برای مدتی که لازم است روی کاری که انجام می دهند توجه و تمرکز داشته باشند.
- هنگامی که دیگران صحبت می کنند نمی توانند به آسانی به گفت و گوی آنها گوش کنند.
- کارهایشان را نا تمام می گذارند یا به تعویق می اندازند.
- بی نظم و نامرتب بوده و وقت نشناس هستند.
- معمولا وسایل خود را گم می کنند.
- به جرئیات بی توجه بوده و در رویاهای روزانه خود غرق می شوند.
- بی حوصله هستند و مدام می گویند حوصله شان سر رفته است.
- این دسته از کودکان بیش فعال خسته، کند، راحت طلب، تنبل و کاهل به نظر می رسند.
- در فکر فرو می روند و خموده کسل و گیج به نظر می رسند.
کله شق و بیش متمرکز یا over focused، از دسته بندی های کودکان بیش فعال
کودکان قرار گرفته در این دسته، همه نشانه های اصلی بیش فعالی و نقص توجه را مانند؛ کم توجهی، عدم تمرکز، حواس پرتی، بی نظمی، بی قراری، فقدان خویشتن داری و تکانشی بودن را دارند. این کودکان علاوه بر این، نشانه های ویژه زیر را نیز دارند:
- نگرانی فراوان و بی دلیل و نا متناسب داشته و از مجادله و جر و بحث خوششان می آید.
- منفی گرا هستند و گرایش دارند مدام در افکار منفی خود غرق شوند. این افکار مدام در ذهنشان تکرار می شود. هم چنین گرایش به اعمال وسواسی داشته و کینه ورز هستند.
- راه حل های مختلف در مورد یک مسأله را نمی توانند در یابند وکله شق، یک دنده، خودرأی، سرسخت و یکسو نگر می باشند.
- بیش از حد در یک موضوع غرق می شوند و نمی توانند به موضوعات دیگر بپردازند.
- بیش از حد نگران مسایل کوچک می باشند. حتما باید کارهای خود را به شیوه خاصی انجام دهند وگرنه عصبانی می شوند.
تکانشی یا temporal
این دسته از کودکان بیش فعال همه نشانه های اصلی را مانند کم توجهی، عدم تمرکز، حواس پرتی، بی نظمی، بی قراری، فقدان خویشتن داری و تکانشی بودن را دارند. این کودکان علاوه بر این، نشانه های زیر را دارند:
- بدون دلیل و ناگهان از کوره در می روند و خشمگین و غضب آلوده هستند.
- نظرها و گفتار دیگران را منفی تفسیر می کنند و موضوعات کوچک و غیر مهم آنها را آزار می دهد. کودک این مسائل را جمع کرده و یکباره منفجر می شود.
- گاهی گیج و سر در گم به نظر می رسند و گاهی بی دلیل، هراس فراوان دارند.
- در ذهن خود سایه هایی را می بیند یا تصور می کنند که شکل سایه ها تغییر می کند. آنها فکر می کنند جایی بوده اند اما در واقع آنجا نبوده اند.
- حساسی هستند و از سردرد یا دل درد بی دلیل شکایت می کنند.
- خشونت یا تهاجم زیاد در خانواده این دسته از کودکان وجود داشته یا ضربه به سرشان وارد شده است.
- فراموشکار و کم حافظه و گاهی بسیار متشنج می باشند.
لیمبیک یا limbic، از دسته بندی های کودکان بیش فعال
- در کودکان این گروه نارسایی توجه و افسردگی در هم تنیده شده است.
- دمدمی مزاج، منفی گرا، بی حال و کم انرژی، بی قرار و کم حوصله اند و گرایش به تنهایی و کناره گیری دارند.
- احساس بیهودگی و ناامیدی دارند و به تفریح و خوشگذرانی بی علاقه می باشند.
- خود کم بینی و عزت نفس پایین , اختلالات خواب از دیگر ویژگی های کودکان این گروه می باشد.
انفجاری یا ring of fire
- این دسته از کودکان بیش فعال، عصبانی و خشن بوده و نسبت به نور، صدا، پوشاک و تماس حساس هستند.
- خلق و خوی متغییر، عدم انعطاف پذیری، یکدندگی و ناسازگار بودن و زورگویی از سایر ویژگی های این دسته می باشد
- با وجود پاسخ منفی باز هم بر کار خود پا فشاری می کنند و گاهی پر حرف گاهی کم حرف هستند.
- حالت تکانه ای دارند و بی اختیار عمل می کنند و غیر قبل پیش بینی می باشند.
- دارای فکرهای بزرگ غیر ممکن اند و مضطرب و ترسو به نظر می رسند.
کودکان بیش فعال با چه موانعی دست و پنجه نرم خواهند کرد ؟
این کودکان با مشکلاتی از جمله : مشکلات تحصیلی، مشکلات ارتباطی با همسالان و بزرگسالان، عزت نفس پایین، افسردگی و اختلالات خلقی، اضطراب، اعتیاد، بزهکار، آسیب پذیری بیشتر از تهدیدهای اجتماعی و اغفال شدن و گمراه شدن سریع در آینده روبه رو خواهند بود. اهمیت مراقبت در این حیطه ها به شدت مورد توصیه است.
تشخیص در کودکان بیش فعال چگونه است ؟
تشخیص در این کودکان توسط پزشک گذاشته می شود. همچنین می توان از پرسشنامه های استاندارد (مانند کانرز) بهره گرفت. ولی دقت شود استفاده از این پرسشنامه و سایر موارد مشابه بر عهده فرد متخصص در این زمینه است. توجه شود اقدامی در جهت شناسایی بیش فعالی در کودکتان توسط شخص غیر متخصص انجام نشود.
تشخیص افتراقی های بیش فعالی و نقص توجه
در شناسایی بیش فعالی به کدام بیماری ها دقت بیشتری کنیم و احتمال وجود آن ها را رد کنیم ؟
- اختلال نافرمانی مقابله ای
- افسردگی
- اضطراب
- مانیا
درمان کودکان بیش فعال به چه شیوه ای صورت می گیرد ؟
- دارودرمانی
- نورو فیدبک
- کاردرمانی
- مشاوره و روان درمانی :مداخلات چند محوری خانه و مدرسه
راهکارهایی برای حضور در کلاس(راهکار هایی برای آموزگاران )
- دقت کنید مبتلایان به اختلال بیش فعالی و نقص توجه کودن، کند ذهن و نا فرمان نیستند.
- مناسب ترین مکان برای نشستن کودکان در کلاس درس از لحاظ نور، صدا، کمترین فاصله با تخته و معلم، کمترین حواسپرتی و… را در نظر بگیرید.
- در رابطه با موارد ذکر شده نظر خود کودک را جویا شده و در صورت امکان آن را در کلاس اعمال کنید.
- مراقب باشید او به دلیل کار شما پی نبرد.
- از روش های عملی برای آموزش به جای سخنرانی استفاده کنید.
راهکار هایی برای آموزش(مخصوص آموزگاران)
- آموزش خودگویی به کودکان بیش فعال داشته باشید: صبرکن و دقت کن
- تکالیف طولانی و حجیم را به قسمت های کوچک تر تقسیم کنید.
- پاداش های پیاپی با فاصله کوتاه به کودک بدهید.
- انجام کارهای گروهی را در برنامه قرار دهید.
- حفظ تماس چشمی با کودک داشته و با حالات چهره یا بدن به او بفهمانید کدام قسمت درس مورد تاکید است.
- یادگیری چندحسی و محیط سازماندهی شده برای یادگیری بهتر کودک کمک کننده است.
- تکالیف روز بعد را چند بار به او یادآوری کنید.
- جلوی جنب و جوش او را نگیرید و گاهی اجازه بدهید راه برود.
- کودک سرزنش نکنید: حواست کجاست؟ حواستو جمع کن! توجه کن! چون اگر این موارد در کودکان بیش فعال زیاد تکرار شود اضطراب را زیاد می کند.
- در این کودکان رفتار های خشن و تنبیهی علایم اختلال را تشدید می کند و تشویق رفتار های خوب موارد مثبت رفتاری را بهبود می دهد.
- حواستان باشد که هنگام تذکر دادن، کودک و رفتارش را از هم جدا کنید.
- مقررات ثابت در حد توان این کودکان وضع کنید و انتظارات ثابت داشته باشید.
- قبل از شروع درس، مبحث قبلی را از کودک سوال کرده و بعد از اتمام درس بخواهید هر چه فهمیده را برای شما توضیح دهد.
- این دسته از کودکان علاقه شدیدی به مطرح شدن و مرکز توجه بودن دارند. اگر این نیاز آنها براورده نشود سر خورده شده و شیطنت را آغاز می کنند. پس طوری برنامه ریزی کنید که به این نیاز آنها پاسخ داده شود(در کلاس درس بقیه کودکان را هم در نظر داشته باشید.).
- نکته مهم این که در بسیاری مواقع این گروه از کودکان به آزمون های آسان پاسخ نادرست و به تست های سخت پاسخ درست می دهند!
راهکارهایی برای رفتار با کودکان بیش فعال(راهکارهایی برای والدین )
کودک شما همان کاری را انجام می دهد که شما انجام می دهید. فرزندان شما برای این که چگونه در دنیای بیرون رفتار کنند، از رفتار شما الگو می گیرند. اگر می خواهید فرزندتان کلمه «لطفا» را به کار برد، خودتان نباید استفاده از این کلمه را فراموش کنید. اگر می خواهید فرزندتان با صدای بلند صحبت نکند، باید صدای خود را همیشه در حد معقول نگه دارید. فراموش نکنید آنچه که در عمل ثابت می کنید، بسیار مهم تر از آن است که حرفش را می زنید.
احساستان را صادقانه به کودک خود نشان دهید و به او یادآور شوید که رفتار او چه تاثیری در شما می گذارد. شما برای کودک خود شبیه یک آینه هستید. او احساسات و رفتار شما را دریافت کرده و بازتاب می دهد.
چگونه کمک کنیم کودک احساس بهتری داشته باشد؟
در سن ۳ سالگی کودک می تواند احساسات خود را به صورت واقعی نشان دهد. یک مثال ساده؛ وقتی شما می گویید: «من از این زندگی خسته شده ام» و با ضمیر«من» جمله را آغاز می کنید، به فرزندتان این امکان را می دهید که زندگی را از دیدگاه شما ببیند. بنابراین در انتخاب جملاتتان بسیار دقیق باشید.
کودکان بیش فعال را به کار خوب تشویق کنید. وقتی کودک شما به گونه ای رفتار می کنند که شما می پسندید، می توانید ایشان را با جملاتی مثبت تشویق کنید. وقتی فرزندتان تکالیفش را به موقع انجام می دهد، به او بگویید: (من به داشتن پسر یا دختری مثل تو افتخار می کنم.)
برای کودکانی که درارای اختلال بیش فعالی و نقص توجه هستند یک شنونده خوب باشید. گوش کردن به عقاید فرزندتان یکی از راه های کنترل کردن آنهاست. فرزند شما برای این که نمی تواند عقاید خود را خوب مطرح کند، دچار نا امیدی می شود. شما می توانید با یک جمله ساده از بروز این نا امیدی جلوگیری کنید. برای مثال؛ «من می دانم تو چه احساسی داری و کاملا درکت می کنم.». با این جمله به او کمک می کنید که بر کشمکش های درونی خود غلبه کند و به او ثابت می کنید عقاید او مورد احترام شماست.
چگونه به کودکان بیش فعال نه بگوییم؟
فرزند شما باید بداند که با داد و فریاد کاری از پیش نمی برد. هنگامی که فرزند شما با داد و فریاد چیزی را از شما می خواهد، با توجه کردن به داد و فریادهایش او را بیشتر به این کار تشویق می کنید.
در این مواقع به او بگویید نه! یعنی نه! و تحت هیچ شرایطی این کار را برای او انجام نمی دهید. اگر به او بگویید نه یعنی نه، ولی آن کار را برای او انجام دهید، او عادت می کند برای درخواست کوچک ترین چیزی ناله و شکایت کند و می داند در نهایت موفق می شود. باید از ایجاد این حس در فرزندتان جلوگیری کنید و به او یاد دهید که باید قوی باشد.
خواسته هایتان را مثبت و آسان با کودکان بیش فعال خود مطرح کنید. اگر خواسته ها یتان را واضح و ساده با فرزندتان در میان بگذارید، او می داند که شما از او چه انتظاراتی دارید و تفکر او را در یک مسیر مثبت قرار می دهید. برای مثال به جای استفاده از حالت منفی جمله «کتاب را بیاور» از حالت مثبت « لطفا کتاب را بیاور » استفاده کنید.
به فرزندتان مسئولیت و فرصت تجربه کردن را بدهید. وقتی فرزندتان رو به رشد می رود، مسئولیت رفتارش را به خود او واگذار کنید. به کودکان بیش فعال اجازه دهید تا مراحل طبیعی رشد رفتاری را خودش تجربه کند. لازم نیست که همیشه شما مسئولیت هایش را به او گوشزد کنید. با توجه زیاد به فرزندتان حس مسئولیت پذیری را از او سلب می کنید. شما باید به فرزندتان فرصت دهید تا خودش به نتایج منطقی برسد.
چگونه حس مسئولیت پذیری را در کودکان تقویت کنیم؟
به کودکان بیش فعال ارزش دهید و به آنها نشان دهید که فرد مهمی هستند. فرزند شما دوست دارد که در امور خانواده سهیم باشد. شما می توانید با واگذار کردن کارهای خیلی ساده منزل یا کارهایی که فرزندتان می تواند به سادگی از پس آنها بر بیاید، به او فرصت دهید تا نقش خود را به عنوان یک فرد مهم در امور خانه بازی کند.
این باعث می شود که فرزندتان اهمیت نقش خود را در خانه احساس کند. هر چه کارهای بیشتری به او بسپارید، او بیشتر تلاش می کند. سپردن کارهای بی خطر منزل به فرزندتان باعث می شود:
- تبدیل به فردی مسئول شود.
- اعتماد به نفس در او به وجود آید.
- به خود شما هم کمک کند.
به کودکان بیش فعال فرصت دهید خودش از حقوقش دفاع کند. در زندگی فرزند شما موقعیت هایی پیش می آید که او باید بتواند از حقوق خود دفاع کند. شما باید این موقعیت ها را به صورت ساده برای او فراهم کنید تا درصورت لزوم خود او بتواند از حقوقش بدون کمک شما دفاع کند.
پیشنهاداتی برای برقراری ارتباط در کودکان بیش فعال هنگام مداخله
- اگر کودک دارای اختلال بیش فعالی و نقص توجه از دارو استفاده می کند، مداخله را بعد از تأثیر دارو آغاز کنید.
- برنامه جلسات مکرر و کوتاه باشد.
- به خود کودک توجه اختصاصی داشته باشید.
- آرام، محکم و پایدار بمانید. هنگام برقرای ارتباط با کودک بیش فعال سعی کنید با سرعت مناسب و به دور از آشفتگی با او رفتار کنید.
- تقویت و تشویق ها باید سریع و بلافاصله پس از رفتار مطلوب صورت بگیرد.
- مهارتهای خوب شنیدن مانند نگاه کردن به گوینده و‌تکرار انچه که شنیده شده برای ارزیابی درک را به کودک اموزش دهید.
- در فعالیت های و تکالیف تغییر مکرر وجود داشته باشد.
- در رابطه با کودکان بیش فعال مکالمه را قطع نکنید و به کودک روش های نوبت گیری را یاد بدهید.
- سعی کنید در جلسه از تکلیف ساختار یافته، همراه با فعالیت های فیزیکی، بسیار استفاده کنید و کودک را کنترل کنید.
- محیط را از عواملی که در روند توجه و آموزش به کودکان بیش فعال اختلال ایجاد می کنند خالی کرده و سعی کنید محرک های محیطی را به حداقل برسانید.